Mulus underverk

I 40 år har forskarar forsøkt å forstå menneske som Mulu Kabeta: korleis dei klarer å overleve.

Publisert i Vårt Land, 2. juni 2012    

Frå ei trekyrkje i Vest-Etiopia flyt det korsong ut av to opne vindauge. Songen er av det etiopiske slaget, med rytme, klapping og gledesrop.

Blant songarane står ei seksten år gammal jente med blomstrete kjole, tjukt hår og brune, energiske auge. For henne er korøvinga eit kjærkome avbrekk i lange, ansvarsfulle dagar. Ho står opp grytidleg kvar morgon for å hjelpe til med kjøkkenarbeid heime hos onkel, som tar seg av henne og betalar skulegangen for henne, medan mor og sju søsken bur i ein annan landsby. Pappa er død.

Å synge er noko av det kjekkaste ho veit. Ho føler seg glad og fri. Alle bekymringar er gløymde. Og inn gjennom dei to opne vindauga strøymer deilig, sval luft frå skuggen til mango- og appelsintre.

Det er ein solfylt ettermiddag tidleg på 1980-talet, og alt skal forandre seg denne dagen.

Kjærleik og energi

Onsdag 26. oktober 2011 er borda i kantina på Oslo voksenopplæringssenter på Smedstua pynta med kunstige raude roser. Snart vil studentane komme og dei vil forsyne seg med steikt ris, salat, vaflar eller kanskje brød fylt med kjøt og spinat, som førebels står tildekka på disken. Klokka er ti, og 45 år gamle Mulu Kabeta, innehavaren av cateringfirmaet «Mulus underverker», har vore på jobb i fleire timar allereie. Ho syng og trallar med ei mjuk stemme. Så ler ho, gjennom kjøkkendøra og ut til vaktmeisterassistenten som står framfor disken:

«Kjem du for å få litt energi?»

«Ikkje energi. Kjærleik!»

Han ler, han også, og slikkar på ei plastskei med skogsbæryoghurt.

«Kjærleik og energi, dei høyrer saman», smiler Mulu. Ho trippar ut mot disken medan ho tilbyr mannen ein fersk samosa.

Ungdommane og prestane skulle sitje på huk, heilt til politistasjonen, men det var ingen bil som venta på dei. Dei skulle hoppe – på huk – gjennom gatene, i den glovarme vest-etiopiske ettermiddagssola.

Fortrengde minner

I trekyrkja i landsbyen Mendi i Vest-Etiopia har den glade korsongen stilna. To brune auge er blitt fylte av redsle; dei har gløtta ut av vindauget og sett grøne uniformer. Det kjem uvante lydar frå kyrkjerommet. Kva er det som skjer?

Det bankar på døra. Brått vrimlar det av etiopiske menn i sovjetiske militæruniformer.

«De får ikkje vere her. De må komme ut!»

52 unge gutar og jenter og fire prestar får ordre om å samle seg framfor hovudinngangen. Stort meir hugsar ikkje Mulu Kabeta, om lag 30 år etter.

Det vil seie, ho trur ho hugsar. Ho trur ho hugsar at dei militære samla songbøkene og biblane deira i ein stor haug og brende dei. Ho er nesten heilt sikker på at ho hugsar at dei måtte setje seg på huk. Ungdommane og prestane skulle sitje på huk, heilt til politistasjonen, men det var ingen bil som venta på dei. Dei skulle hoppe – på huk – gjennom gatene, i den glovarme vest-etiopiske ettermiddagssola.

Alt dette skjedde. Men Mulu skulle komme til å bli henta av den revolusjonære militsen i Etiopia mange gonger, og minna skulle komme til å klumpe seg saman. Nokon skulle bli fortrengde, andre skulle bli harde, uplasserbare nålestikk med evig liv.

«Dei uovervinnelege»

I begynninga av 1970-talet, omtrent samtidig som kommunistrørsla i Etiopia begynner å ta imot støtte frå Sovjetunionen, og samtidig som vesle Mulu reiser frå mamma og søskena for å bu hos onkel og gå på skule der, har nokre psykologar og psykiatarar i USA lagt merke til noko underleg. Dei har registrert at det finst nokon barn, som har opplevd svært vanskelege ting i livet, men som klarer seg så forunderleg bra. Der andre barn må slite med store traumar og vanskar livet ut, klarer desse barna å finne tilbake til utgangspunktet. Dei får ikkje psykiatriske diagnosar, dei klarer å vere i jobb, og dei seier sjølve at dei fungerer bra. Nokon seier til og med at dei har vakse på erfaringane sine.

Dei aller første studiane indikerer at det er noko heilt spesielt med desse barna. Dei blir skildra som «usårbare» og «uovervinnelege». Ein av dei første artiklane står i tidsskriftet APA Monitor i 1975, og handlar om, nettopp, «dei uovervinnelege».

Dei amerikanske forskarane er pionerar for eit forskingsfelt som skal blomstre opp innanfor psykologien dei neste tiåra. Det skal vise seg at desse barna, dei som klarer seg, ikkje er så spesielle som forskarane først trur.

Tortur

Cella på nokre få kvadratmeter er kanskje eigentleg tiltenkt tre eller fire fangar. Men denne ettermiddagen skal ho romme 35: alle jentene frå koret. Gutane blir plasserte i ei anna celle.

Dei sit tett i tett, side om side, songglade jenter i tenåra; ei av dei yngste heiter Mulu og er seksten år. Den eine brettar ut skjørtet sitt for den andre til å sitje på, som igjen brettar ut skjørtet for jenta på andre sida. Jordgolvet er fullt av små insekt som set seg på huda og gir kløe og svie; jentene må unngå dyra så godt dei kan. Om dagen er det varmt, om natta er det kaldt. Cella har ingen vindauge, men nokre forsiktige striper lys slepp gjennom jordtetningane i treveggane.

Ein dag blir dei henta, ein etter ein, og tatt med inn på eit rom. Dei blir plasserte i midten av ein komité på sju menn med køller. Dei får ordre om å rope: «Revolusjonen er over Gud». Mulu seier: «Gud er større enn alt».

Ein gong i døgnet får dei sleppe ut for å gå på do, på ein utedo som gir ein stram stank over heile bakgarden til politistasjonen. Viss ein må på do utanom den tilviste tida, må ein gjere det der ein er. Veke etter veke går.

Mulu og dei 34 andre kjem seg gjennom dagane ved å be og synge. Men ingen milits kan høyre det, for dei ber og syng utan ein lyd.

Så ein dag får dei sleppe fri. Men dei blir henta igjen, og igjen. Nye, lange dagar, netter, veker i cella på politistasjonen, og etterkvart i fengslet, der dei får golvmatter å ligge på, men der torturen etter kvart når bestialske proporsjonar. Kvar morgon klokka halv seks må dei stå opp frå golvmattene og gå ut av fengselsbygget. Dei må springe, springe og springe, avstandar som normalt ville ta fleire timar å gå. Ved elvebreidda til elva Hinna er det militæreksersis. Dei som ikkje orkar meir, blir slått. Dei som mister skoa sine, får dei ikkje tilbake.

Ein dag blir dei henta, ein etter ein, og tatt med inn på eit rom. Dei blir plasserte i midten av ein komité på sju menn med køller. Dei får ordre om å rope: «Revolusjonen er over Gud». Mulu seier: «Gud er større enn alt».

Ho er ikkje redd. Ho lurer på om ho kjem til å døy, men ho er villig til det.

Dei løftar køllene og slår.

Resiliens 

Uovervinnelege. Resiliente. Løvetannbarn. Mange nemningar er blitt brukte for å skildre barn som har ei imponerande evne til å komme seg vidare. Ordet «resiliens» blir brukt om barn og om vaksne, det blir brukt om alle som viser ei evne til å stable livet på beina igjen; om dei er frå Etiopia eller Noreg, om dei har blitt mishandla i oppveksten, mista foreldra sine altfor tidleg eller opplevd ein katastrofe.

Men utover 1980-talet finn amerikanske forskarar ut at sjølv om resiliens er imponerande, og underleg, så er det ikkje så sjeldan som dei først trudde. Faktisk er det slik at dei fleste menneske har ei evne til å overleve og klare seg etter substansielle livsbelastningar. Men kva er det som kjenneteiknar desse menneska? Og er det noko som alle har potensiale til å klare, noko som kan lærast?

Ein lykkeleg dag 

Mendi, 19. mars 1982. Ei seksten år gammal jente står utanfor døra til dei norske misjonærane Bjørg og John. Dei slepper henne inn. Dei kjenner henne. Dei kjenner dei fleste av ungdommane som har vore fengsla. Bjørg har sendt mat til dei i fengslet og følgt dei til klinikken når dei har vore ute, og John var den som gjekk til bysjefen og truga med å forlate både Mendi og Etiopia viss ikkje mishandlinga vart stoppa.

19. mars 1982 vart Mulu løfta opp. Av Bjørg og John. Dei gav henne ein dusj, eit godt måltid, reine sengkle, rein pute. Ei rein, varm seng. For ein gongs skyld kunne ho la skuldrane synke ned, medan ho tenkte: «Åh, så godt å få oppleve dette før eg døyr».

Når ungdommane ein etter ein slepper fri, tar John bilete av blåmerka på kroppane deira. Mulu er blant dei to siste. Ho har ein skade i armen, og ryggen er så skada at ho skal komme til å få ryggproblem i minst tretti år. Den aller siste jenta vart handikappa for alltid.

Men denne dagen, 19. mars 1982, er ein lykkeleg dag. Mulu er blitt sleppt fri. Og det er heilt naturleg for henne å gå til Bjørg og John, for dei er blitt ein slags familie for henne etter at ho ein dag våga seg til å spørje om ho kunne få jobb hos dei. Bjørg og John hadde all hjelpa dei trong, men følte sterkt for den unge jenta som påpeika at ho kunne gjere absolutt alt slags arbeid. «Kanskje du kan klippe graset,» hadde Bjørg spurt. Og Mulu hadde bøygd seg ned, midt på plenen, med ein sigd i handa og rumpa struttande i veret, sjølv om det ikkje sømde seg for ei ung jente. Seinare skulle ho bli barnepika deira.

19. mars 1982 vart Mulu løfta opp. Av Bjørg og John. Dei gav henne ein dusj, eit godt måltid, reine sengkle, rein pute. Ei rein, varm seng. For ein gongs skyld kunne ho la skuldrane synke ned, medan ho tenkte:

«Åh, så godt å få oppleve dette før eg døyr».

For ho var så forferdelig sliten.

Heldig

Kva gjer du, når du er blitt så skada at du ikkje kan gjere arbeidet ditt lenger, når du har ei sterk religiøs tru i eit land utan religionsfridom, og du er redd for at dei skal finne deg og ta deg – igjen?

Du kan gi opp. Eller du kan finne ein annan veg enn den du gjekk på. Og om du er heldig, har du nokon som kan passe på deg.

Mulu var heldig. Bjørg og John kjende nokon i byen Gimbi, der Mulu kunne bu, og som dei kunne sende pengar til. Og slik klarte Mulu å leve vidare i sitt eige heimland, i skjul for militsen, heilt fram til ein augustdag i 1988, når ei 22 år gammal etiopisk kvinne står på ei ferje på Nordvestlandet, med kjolane sine og den etiopiske nasjonaldrakta i ein koffert. Det er her, i eit langstrekt land rett sør for Nordpolen, at ho skal få sin første time profesjonell terapi.

85 dagar lukke

19. juli 1997. 350 gjester er samla i Tøyen kirke. Dette skal bli Mulu sin lykkelegaste dag. Mulu har ein lang, kvit prinsessekjole, og den blivande ektemaken har mørk dress. I dag skal dei love kvarandre at dei skal vere saman – til døden skil dei åt.

Dei har vore tolmodige. Heilt sidan dei møtte kvarandre i byen Gori for seksten år sidan har dei vore nære venner. Kanskje er det fordi han er medisinstudent og van til å høyre folk fortelje, at Mulu føler at ho kan fortelje han nesten alt, til og med noko av det som skjedde med henne i fengselet. Eller kanskje er det fordi han har heilt spesielle menneskelege eigenskapar? Han lagar te til henne, trøystar henne og passar på henne. Denne laurdagen er 350 gjester samla for å feire kjærleiken mellom ein heilt spesiell etiopisk medisinstudent, med adresse Polen, og ei 31 år gammal etiopisk kvinne som driv sitt eige, vesle cateringfirma i Storgata i Oslo, Noreg.

Lykka skal vare i 85 dagar.

Tysdag 12. oktober 1997 ringer telefonen i ei eittromsleilegheit på Stovner i Oslo. Mulu mottar ein litt uklar beskjed.

«Eg veit at han er død», svarer ho. Ho hadde hatt vonde draumar natta før.

«Men korleis skjedde det? Var det ei bilulykke, eller blei han drepen?»

Mulu set seg ned på huk. I om lag ein time sit ho slik, og ber. Så reiser ho seg roleg opp, løftar telefonrøret og begynner ringerunden. Det er mange som må få vite, mellom anna ein far i Etiopia.

Korleis klarte ho å leve vidare? Korleis klarte ho å bli ein såkalla «vellykka innvandrar», etter å ha opplevd å skiljast først frå far, så frå mor og søsken, så tortur, fengsel, forfølging, følgt av tryggleik og lykke med ein brå slutt, og botnlaus sorg over tapet av ektemannen og bestevennen?

Eittromsleilegheita på Stovner blir snart ein åstad, der det kryr av vener og kjende. Dei kjem med blomster, seier «stakkars deg» og vil prate og trøyste. Men Mulu vil ikkje prate. Ho vil berre vite. Ho vil vite akkurat kva som har skjedd, og det er hennar ansvar å finne det ut, slik at ho kan gje dei andre som var glade i ektemannen hennar all den informasjonen dei har behov for.

Det blir rettssak, og Mulu er til stades. Men politiet finn ikkje svar, og saka blir lagt bort. Sanninga om kva som hadde hendt, kom aldri fram.

Tilgjeving

Februar, 2012. Nokre år er gått sidan Mulu Kabeta Feyissa flytta cateringfirmaet sitt frå Storgata til vaksenopplæringssenteret på Smedstua. «Mulus underverker» har endra lokale, og delvis funksjon, men ikkje heilt. Mulu lagar framleis sine etiopiske underverker. Og akkurat som i Storgata, kjem det også på Smedstua enkelte skjebnar og vil snakke med denne kvinna, og gråte med henne, fordi dei har det så vanskeleg, og dei veit at Mulu vil forstå og hjelpe.

Korleis klarte ho å leve vidare? Korleis klarte ho å bli ein såkalla «vellykka innvandrar», etter å ha opplevd å skiljast først frå far, så frå mor og søsken, så tortur, fengsel, forfølging, følgt av tryggleik og lykke med ein brå slutt, og botnlaus sorg over tapet av ektemannen og bestevennen? Korleis klarte akkurat Mulu å bli den som hjelper andre, som jobbar målretta vidare med cateringfirmaet sitt, som byggjer hjelpesenter i Etiopia utan å vite kvar pengane skal komme frå?

Når du spør henne korleis ho klarte seg då det var på det tyngste, har ho sine klare svar:

«Eg tenkte på mamma. Ho var så sterk. Ho overlevde tapet av pappa, med sju små barn. I Etiopia.»

«Eg trena. Eg lærte meg å ri og symje. Eg måtte tømme meg! Eg ville ikkje ta medisinar eller reise til Dikemark, slik legane sa. Eg trena om dagen, og tømte meg for all aggresjon. Om kvelden dusja eg og tok ein sovetablett.»

«Eg song. Eg bad.»

Og så var det salme nummer 121 i Bibelen: «Eg lyfter mine augo til fjella: Kvar kjem mi hjelp ifrå? Mi hjelp kjem frå Herren, han som skapte himmel og jord.»

Salmen løftar henne opp. Ifølgje Mulu, var det denne salmen som gjorde at ho klarte å tilgje, og livet kunne gå vidare.

«Løvetanneng»

Ettersom åra har gått, er omgrepet «løvetannbarn» blitt gammaldags. Det er ikkje slik at menneske blomstrar opp heilt åleine midt i alt ugraset. Ofte er det visse faktorar som er til stades, i større eller mindre grad, i livet til dei som klarer å komme seg gjennom store livsbelastningar utan varige mein.

Gjennom 1980- og 1990-talet fann forskarar fram til at resiliente menneske ofte har medfødde ressursar. Dei har «gode genar», er intelligente og har gode sosiale eigenskapar. Dei kan ha opplevd å meistre ting, at dei er verdt noko og at dei har ein kontroll over sitt eige liv.

Mange resiliente opplever også ei meining og ein samanheng i livet. Dette kan vere religion eller andre ting, men noko gjer at det er verdt å leve. Mange klarer å snakke om historia si som ei historie der vonde og gode hendingar heng saman og peikar i éi retning.

Éin faktor går igjen i omtrent alle studiar: Dei som klarer seg best, har hatt minst eitt menneske som har brydd seg om dei og følgt dei gjennom vanskane.

Ein annan vanleg eigenskap er kreativitet. Dans, musikk, biletkunst, forfattarskap, eller forsking kan hjelpe menneske til å skape eit bindeledd mellom det indre livet og livet utanfor.

Den norske professoren Anne Inger Helmen Borge skreiv ein gong at det kan vere betre å snakke om ei «løvetanneng» enn om «løvetannbarn». Med dette meinte ho at familie og nettverk også er viktig for å klare å komme seg opp igjen etter kriser. Det kan handle om at minst éin forelder fungerte bra, at foreldra let andre få hjelpe til eller at ein opplevde eit godt samhald med jamaldringar.

Éin faktor går igjen i omtrent alle studiar: Dei som klarer seg best, har hatt minst eitt menneske som har brydd seg om dei og følgt dei gjennom vanskane. Dette mennesket har kanskje ikkje hatt sjansen til å gjere så mykje med sjølve vanskane, men han eller ho har vore ein positiv og stabil kontakt over tid.

Mulu hadde Bjørg.

I dag er Mulu Kabeta Feyissa og Bjørg Irene Karlsen ikkje berre bestevenner; dei er familie. Titt og ofte stikk Bjørg innom Mulu på arbeid. Bjørg rettar på Mulu og Mulu rettar på Bjørg når dei fortel historiene sine, og dei blir ikkje alltid heilt samde.

Men ei lita grøn bok med gullstriper utanpå gløymer ikkje. Her skreiv Bjørg ned sine sterke inntrykk, dei dagane i 1982 då ho følte at ho fekk gjort så altfor lite for dei 52, og til slutt to, ungdommane som sat i eit fengsel i Vest-Etiopia. Namna i boka er fiktive av frykt for militsen, men inntrykka er så sanne som dei kan bli.

Mulu har gifta seg igjen. Ho bur i eit rekkehus på Stovner i Oslo. Og ho bruker dagane sine på alt det som gjev henne energi: Ho trenar, ber, syng i kor, lagar sine underverker og hjelper andre.

Og ho fokuserer; på det som er her og no og på det som ligg framfor henne.

Sjølv om forskarar verda over har kome nærmare svar på mange av sine spørsmål, er det framleis mange igjen. Dersom det er visse eigenskapar og faktorar som gjer oss resiliente, korleis oppstår da desse eigenskapane? Og er det muleg å gripe inn, for eksempel å samle ei gruppe unge med vanskeleg fortid og la dei få vise at dei kan meistre, at dei kan vere kreative, at dei kan oppleve sterke fellesskap med andre?

Psykolog Trine Waaktaar har prøvd. Ho brukte tre år på nettopp dette. Medan Mulu levde sine dagar både som glad brud og sørgjande enke, sat Trine nokre kilometer unna og leia eit forskingsprosjekt der barn og unge med innvandrar- og flyktningbakgrunn, og etter kvart også norske barn, var med. Men når prosjektet var over, var det så veldig vanskeleg å trekke eintydige konklusjonar.

På same måte som vi menneske reagerer forskjellig på livsbelastningar, ser det ut til å vere store variasjonar i kva behandling vi treng etterpå. Nokon treng å snakke om det som har skjedd, andre blir ståande faste viss dei ser seg tilbake. Mange finn vegen vidare utanfor det profesjonelle hjelpeapparatet, via styrke i dei sjølve og ressursar rundt dei.

Trine Waaktaar er nysgjerrig. Ho vil prøve å forstå kvifor vi reagerer så ulikt. Viss ein forstår dette, kan ein kanskje lettare hjelpe menneske som reagerer på kriser med store, smertefulle og langvarige symptom; som ved å slite seg gjennom dagane med stygge og altoverskyggande bilete på netthinna som aldri ser ut til å ville forsvinne.

Destinasjon Etiopia 

Den dagen Mulu Kabeta får ein telefon frå ein journalist som har lyst til å snakke med henne, lagar ho ikkje sine underverker på Smedstua. Ho lagar dei i Enebakk. Der står ho ved sida av ein førti fots container som er i ferd med å bli fylt opp med sjukehussenger, rullestolar til barn og vaksne, madrassar, puter, dyner, handkle, kasserollar, vaffeljern og middagsservise. Containeren er den tredje på seks år. Mulu kan ikkje snakke på telefonen denne dagen, for ho er opptatt.

Dei skal føle at dei blir løfta opp. Dei skal få ein dusj, eit godt måltid, reine sengkle, rein pute. Ei rein, varm seng.

I tankane sine er ho ein heilt annan stad enn i Enebakk. Ho er i landet som er containeren sin destinasjon: Eit fjellrikt land i det austlege Afrika, landet der ho arbeidde seg gjennom barndommen for å kunne finansiere skulegangen sin. Når containeren kjem til Etiopia, skal sjukehussengene, rullestolane, madrassene, putene, dynene, handklea, kasserollene, vaffeljerna og middagsserviset berast inn i eit fint, lite hus med tre rom, og med tida skal dei inn i eit større hus med fleire rom, der folk, særleg kvinner og barn, skal få komme når dei treng det.

Dei skal føle at dei blir løfta opp. Dei skal få ein dusj, eit godt måltid, reine sengkle, rein pute. Ei rein, varm seng. For ein gongs skyld skal dei la skuldrane synke ned, medan dei tenker:

«Åh, så godt å få oppleve dette før eg døyr».

 

Om hjelpeprosjektet:

«The Merciful Samaritan»

Organisasjonen har to tilsette i Etiopia og følgjer opp sju handikappa kvinner og barn gjennom heimebesøk. Tilbyr også akutt hjelp, som barnevakt når foreldre må reise til sjukehus.

Målet er å byggje eit større hjelpesenter for kvinner og barn som utsettast for vald og valdtekter.

Finansierast av privat innsamla midlar gjennom Scandinavian Aid Foundation.

Følg arbeidet på Facebook-sidene til Scandinavian Aid Foundation.