Krigen om tankane

Det var ein myriade av hendingar som gjorde at russiske Dmitrii Bondarenko Griffin begynte å sjå verda på ein ny måte. Forgiftinga i Salisbury var ei av dei.

 

I mars 2018 vart 66-åringen Sergej Skripal og dottera hans Julia funne bevisstlause i den britiske byen Salisbury. Dei vart lagde inn på sjukehus med teikn på forgifting, mest sannsynleg med ei militær nervegift, ifølgje britisk politi. Sergej, ein tidlegare russisk dobbeltagent, overlevde berre så vidt.

 

I ettertid har forskarar ved britiske Kings College undersøkt korleis dei russiske propagandakanalane RT og Sputnik dekka saka. I dei fire første vekene fann forskarane 735 ulike nyhendesaker med til saman 138 heilt ulike forteljingar. For eksempel vart det skrive at etterforskinga var driven av «russofobi». I ein annan versjon var det Julia sjølv som hadde tatt med nervegifta då ho reiste for å besøke faren sin.

 

På Frogner i Oslo følgde Dmitrii Griffin hendinga nøye, både i russiske og vestlege media. Han hadde lenge ant at russiske kanalar ikkje var sannferdige, men han kunne likevel ikkje tru det britiske styresmakter hevda: at staten Russland sannsynlegvis hadde prøvd å drepe to av sine eigne borgarar.

 

Når vi treffast heime på Holmlia i Oslo, der Griffin bur saman med ektemaken, serverer dei den russiske kålsuppa sjtsji. På to vegghyller vitnar små modelltog om ein livslang fasinasjon. I dag er Griffin ingeniør i Bane NOR.

 

At livet skulle ta han til Noreg, kunne ingen ane. Han vart fødd i Murmansk i 1990; mora var heimeverande, faren var sjømann og døydde tidleg. Griffin vaks opp med fattigdom både heime og ute i samfunnet.

 

Men under ei sliten overflate pipla optimismen. Lærarar kjøpte tavlekritt for sine eigne pengar. Foreldre spleisa på gardiner til klasseromma. Skulle du ta ein vaksine, fekk du dosen av staten og tok med sprøyta sjølv. Planøkonomien skulle vike plassen for marknadsøkonomien – det var mykje å glede seg til, sjølv om mange utnytta kaoset til eigen fordel.

 

På denne tida var pressefridomen i Russland større enn på lenge. I åra før og etter oppløysinga av Sovjetunionen kunne russarar seie og skrive stort sett det dei ville. Då fridomen etter kvart tok til å skrumpe inn, opplevde Griffin det som små, nesten umerkelege drypp.

 

– Eg vil seie at det var genialt, måten det vart gjort på. Eg klarte ikkje å oppdage det, seier han i dag.

 

Det var fleire grunnar til at russarar opplevde auka levestandard utover 2000-talet; stigande oljepris var ein av dei. Men den nye presidenten Vladimir Putin lukkast med å overtyde både russarar og omverda om at han var den som rydda opp i 1990-talets kaos, fortel Morten Jentoft, som på den tida var korrespondent for NRK.

 

At pressefridomen vart vengeklipt, brydde dei færraste seg om.

 

– For folk flest er det viktigaste å kjenne seg trygge på framtida. Russarar hadde levd i uvisse i ti år; då drit ein i pressefridom, seier Jentoft.

 

Dessutan: Om eit medium fekk ny eigar, skjedde ikkje endringane over natta. PRIO-forskar og diktaturekspert Marianne Dahl trur at dette var heilt bevisst.

 

–  Legg du ein frosk i kokande vatn, sprett han opp. Men legg du han i lunka vatn og sakte skrur opp temperaturen, vil han bli kokt. Det er nettopp ei slik gradvis fjerning av frie institusjonar opposisjonelle i mange land fryktar, seier ho.

 

Då Jentoft kom attende til Russland for sin andre korrespondentperiode i 2014, same året som Russland annekterte Krim, vart han sjokkert over det han kallar ein «vulgær statleg propaganda». Det var trist å sjå; ingen nyansar, fortel han. Han minnest eit TV-innslag der ei kvinne fortalde om ein gut som var blitt krossfesta i ein ukrainsk landsby. Reint vås, ifølgje Jentoft.

 

– Og slik har det vore sidan.

 

I 2014 hadde Dmitrii Griffin budd to år i Noreg. Han var nettopp ferdig med ein mastergrad i Narvik; hadde fått eit studiestipend han ikkje kunne takke nei til. No hadde han fått jobb i ein by på Vestlandet. Ein dag i lunsjen spurde ein kollega: «Har du høyrt kva ditt Russland har gjort med den Boeing-en?»

 

Griffin hugsar ikkje spørsmålet ordrett, men to ord er han sikker på: «Ditt Russland.» Dette var annleis enn alle dei gongene han hadde blitt spurt om han drakk mykje vodka.

 

Han var forvirra: hadde høyrt at eit sivilt passasjerfly var skote ned over Aust-Ukraina og at det kunne vere Russland som stod bak. Men heimlandet kunne då ikkje ha noko interesse av det? Og dei kunne ikkje vere så dumme, dei måtte då vite at dette var eit sivilt fly? Han svarte at han ikkje kjende saka så godt – hadde mest lyst til å flytte seg til eit anna bord, men ønska ikkje ei konflikt på jobben. Derfor bad han berre høfleg om få ete i fred.

 

På denne tida var Griffin skeptisk til russisk innanrikspolitikk. I 2011 hadde han delteke i demonstrasjonar mot valfusk i Murmansk. Han hadde opplevd ei stadig strammare homolovgiving; han var sjølv skeiv. Og han hadde ikkje stemt på Putin ved attvalet i 2012.

 

Men han trudde også at russarar var eit hata folkeslag. Då det kom rapportar om krigshandlingar i Aust-Ukraina, trudde han at det var russisktalande aust-ukrainarar som kjempa for sin rett til å snakke russisk. Og då Krim vart annektert nesten utan tap av menneskeliv, tenkte han at Russland måtte vere ein sterk stat som tok over eit anna land på den måten.

 

Den britiske desinformasjonseksperten Ben Nimmo har kalla nedskytinga av passasjerflyet i Aust-Ukraina eit vendepunkt for den russiske desinformasjonsmaskina. Etter dette var det ingen veg attende, ifølgje Nimmo.

 

Ei mengde kommunikasjonskanalar og -aktørar – som internett-troll, hackarar, statsstyrte media og pensjonerte soldatar – vart no brukte for å nå eit felles mål, nemleg å diskreditere alle som hevda at Russland hadde hatt noko med nedskytinga å gjere. Dette var ein framgangsmåte ein skulle sjå meir av i åra som følgde og som den finske journalisten Jessikka Aro skildrar i boka «Putins troll».

 

Men det vart også jobba frå andre hald. Aro skriv om korleis motstandsfolk i Ukraina samla inn bevis for Kremls rolle i nedskytinga og leverte dei til internasjonale etterforskingskomitear. Komiteane konkluderte med at to russiske militære og éin ukrainsk, pro-russisk militær stod bak nedskytinga, og i november 2022 fall dommen i Haag. Ingen av dei dømde var til stades.

 

Det å lage ei mengde alternative historier, slik det vart gjort både etter forgiftinga i Salisbury og etter nedskytinga i 2014, er eit hyppig brukt verkemiddel i russisk propaganda, ifølgje forskar Eskil Grendahl Sivertsen ved Forsvarets forskningsinistitutt.

 

– Føremålet er å tåkeleggje eigne brotsverk og skape tvil om kva som er sant, gjerne så mykje tvil at folk til slutt resignerer og ikkje lagar motstand, seier han.

 

Ei mengde aktørar spelar saman for å formidle historiene staten vil fortelje. Til dømes kan ei sak frå RT bli spreidd på sosiale media, både av ekte og falske brukarar og av botnett, altså nettverk av virusinfiserte datamaskiner. Tilsynelatande uavhengige, men eigentleg statsstyrte, ekspertkjelder kommenterer, og sakene plukkast opp av eit høgt tal Kreml-venlege nettaviser og bloggar. Til slutt kan det vere vanskeleg å vite kvar det starta.

 

Enkelte narrativ har blitt fortalde til det russiske folket i fleire tiår, i stadig nye innpakkingar: Eitt av dei er at Russland er ein stor, stolt og sterk stat, omringa av fiendar. Eit anna er at Russland forsvarer tradisjonelle verdiar, medan Vesten, og Ukraina, er i moralsk forfall. Her har staten den russisk-ortodokse kyrkja som lagspelar.

 

– For å etablere slike forteljingar, må ein bevise dei. Dermed vil Kreml-styrte media velje ut nyhendesaker som skaper inntrykk av at dei er sanne. Historier som tyder på det motsette, blir ikkje fortalde, seier Sivertsen.

 

Den propagandaen som rettar seg mot andre land, har som mål å skape mistillit til landa sine styresmakter.

 

Dette har dei siste åra blitt stadig viktigare også for Kina, påpeikar Sivertsen. Ifølgje Jessikka Aro tydar kartleggingar i USA på at minst 200 demonstrasjonar har blitt forsøkt sette i gang av trollkontoar, altså falske og russisk-styrte kontoar på sosiale media.

 

Dmitrii Griffin kan ikkje vite kvifor han tenkte som han gjorde. Inntrykka kom frå fleire kantar, og særleg frå russiske venner. Det var alltid nokon som kjende eit lykkeleg menneske på det annekterte Krim.

 

Han budde i ein liten by på Vestlandet. Og han var einsam. Det var i Russland han hadde det meste av nettverket sitt; det var der han følte seg heime. Dessutan var ikkje ting openberre:

 

– I 2014 var det ei blanding av løgn og sanning. No er det berre løgn.

 

Eit års tid seinare oppdaga han ein feil i ei norsk nyhendesak, i Russlands disfavør. Han kontakta journalisten, men fekk ikkje svar. «Sånn er vestleg propaganda,» tenkte han, og rundt same tid slutta han å følgje alle slags nyhende.

 

Cristina Archetti, medieprofessor ved Universitetet i Oslo, meiner at vi lett tenkjer på informasjon som noko alle får med seg berre det blir tilgjengeleg. Problemet er at det finst altfor mykje. Då konsumerer vi heller det som speglar verdssynet vårt – som i aller størst grad påverkast av menneska rundt oss.

 

– Viss du alltid er i same sosiale verd, vil du ikkje ein gong sjå etter informasjon som kan gje deg eit alternativ.

 

Nokon gonger er det til og med ubehageleg om du kjem over det, fordi det krasjar med det du opplever som sant.

 

Ho oppmodar til eit nettsøk på orda: «What happens in one minute on the Internet?» Prøver du det, kan du til dømes lese at meir enn 500 timar med innhald blir lasta opp til YouTube og at 695.000 historier blir delte på Instagram.

 

– Her har du den mengda informasjon vi snakkar om. Alle ropar. Og du er i midten! Kven skal du lytte til? Sjansen er stor for at du vel nokon du kjenner eller er samd med.

 

Likevel: Alt kan skje, påpeikar ho.

 

– Er du overtydd om noko, vil ikkje ny informasjon åleine få deg til å endre ei meining. Men nye livserfaringar kan opne deg opp for nye idear.

 

For Dmitrii Griffin var det interessa for byplanlegging som, etter nokre år, skulle få han til å interessere seg for politikk igjen. Han begynte å følgje russiske lokalpolitikarar på sosiale media. Algoritmane sende han ut på hans heilt eiga reise, og etter kvart vart omfanget av løgner openbert for han.

 

I 2017 flytta han til Oslo, der han fekk fleire venner. Han fekk ein kjærast, og drøymejobben. Når han kom i prat med andre om Russland, gjekk han mindre i forsvar enn før. Han trur det både skuldast hans eigen livssituasjon og måten folk var på: Dei gjekk ikkje til åtak. Dei stilte spørsmål, dei fortalde noko dei visste om russisk kultur.

 

– Då mjukna eg opp, eg òg.

 

Så var det hendinga med Sergej Skripal. I ettertid skulle britisk politi sikte to, seinare tre, russiske borgarar for forgiftinga, og saka skulle føre til ei diplomatisk krise. Griffin meinte derimot først at det verka komisk at russiske spionar skulle gå rundt i Salisbury med eit ulovleg militært giftstoff i sekken.

 

Men då han såg eit intervju med dei to mistenkte på RT, der dei vart intervjua for å bevise si uskuld, vart han overtydd om at Russland prøvde å skjule noko. Han trudde ikkje på at dei hadde reist heilt til Salisbury for å sjå eit kyrkjetårn.

Kva skal til for at eit heilt folk vender om? Det har hendt at regime har blitt velta, som under den arabiske våren rundt 2011, der overgrep mot enkeltmenneske trigga breie folkelege opprør.

 

Ifølgje PRIO-forskar Marianne Dahl har propaganda i autoritære regime tre hovudmål: Det skal endre folk sine tankar om staten, det skal endre det folk trur om naboen sine preferansar og det skal vise kor mektig regimet er. I Tunisia og Egypt trur ho at regima kanskje klarte dei to sistnemnde.

 

– Men når du får slike sjokkbølgjer, har ikkje propagandaen klart å endre folk sine tankar om staten; dei trur ikkje på staten sitt prosjekt. Då går dei frå å vise falske preferansar til å vise det dei faktisk meiner, seier ho.

 

Kva som vil skje i Russland, veit ingen. Morten Jentoft trur at mobiliseringa til krigen har fått mange til å tenkje annleis. Dmitrii Griffin har same inntrykk. Men han meiner at løgnene framleis når fram til ein heil del, også folk i Noreg.

Omtrent alle vennene hans frå Russland har flytta utanlands. Foreldra er døde. Men her i Noreg hender det at han kjem i kontakt med folk som tenkjer annleis enn han sjølv. Då prøver han å finne ut kven dei er, og korleis dei har det. Ein del har få venner og snakkar ikkje perfekt norsk, fortel han.

 

– Då er det lett å byggje eit skal for å beskytte seg. Den plassen ein kjenner seg trygg, er framfor TV-en heime.

 

I 2021 vart Griffin med i den nystarta organisasjonen SmåRådina, som jobbar for demokrati i Russland og samlar inn pengar til Ukraina. Og i februar 2022 starta han sin eigen kampanje: Han begynte å telje dagar sidan invasjonen og la ut talet på sosiale media, saman med bilete; av øydelagde hus, døde soldatar, ei kvinne som gret. Fleire frå heimlandet skreiv støttande kommentarar, medan ti eller tjue slutta å følgje han.

 

Han har halde fram – mest for sin eigen del. For ettersom tida går, blandast dagane, og nyleg skjønte han at han handterer smerta nærmast rutinert. Det kan ikkje skje.

 

– Eg må rett og slett vere klar over kor forferdeleg det er, for kvar dag som går.

 

Men det er ein annan grunn, òg. Og det er same grunn som gjer at han fortel historia si i ei avis: Han håper at han ein dag skal få ei tilbakemelding frå nokon på det han kallar «den andre sida». At dei skal fortelje at han, på eitt eller anna vis, har rørt noko i dei.

 

– Eg har kanskje gjort nokre feil i fortida. No prøver eg å gjere mitt beste. Kanskje vil berre éin person endre meining – då blir det ein siger, uansett.